Fundacja Sentivenio wspieranie rozwoju dzieci

02-11-2018 16:00

Komunikacja a mowa?

Komunikowanie się z drugim człowiekiem towarzyszy nam od początku istnienia ludzkości. Istnieje wiele różnych kanałów komunikacyjnych, dzięki którym możemy się porozumieć z drugą osobą. W czasach prehistorycznych ówcześni ludzie, wyrażając swoje potrzeby porozumiewali się za pomocą rozmaitych dźwięków, prostych ruchów mimicznych twarzy czy gestów. Późniejsze wyrażanie emocji okazywali poprzez malowidła ścienne w jaskiniach. Wraz z rozwojem pierwszych cywilizacji rozwinęło się pismo obrazkowe, którego elementy były tożsame z rzeczywistością. Powstanie nowych państw i rozwój nowych form cywilizcji sprzyjał rozwojowi rozmaitych kanałów komunikacyjnych: mowy werbalnej oraz języków i reguł językowych tożsamych z danym społeczeństwem. W późniejszym czasie konstrukcja pierwszego telegrafu, radia czy telefonu stacjonarnego dała możliwość przesłania informacji adresowanej do drugiej osoby. XX wiek to możliwość odbioru i wysyłania zdecydowanie szybszych form wzajemnych wiadomości niż wcześniejszy telegraf czy poczta konna. Jednak to XXI wiek, to przede wszystkim odbiór informacji poprzez Internet- w tym pocztę mailową, komunikatory internetowe, dzięki czemu wszelkie bariery wynikające z komunikowania się zostały zminimalizowane. W jednej chwili jesteśmy w stanie wysłać wiadomość do osoby znajdującej się na innym kontynencie, pozostającej w innej strefie czasowej i uzyskać od niej informację zwrotną.

 Warto zastanowić się czy komunikowanie to mówienie? I w jaki sposób ta umiejętność wpływa na ogólny komfort naszego życia

Komunikacja, to jedna z pierwotnych i podstawowych potrzeb naszego życia, istotę komunikowania stanowi przenoszeni różnych wiadomości, a także uczuć między ludźmi. Głównym celem komunikowania jest wywoływanie u innych ludzi takich samych myśli, uczuć, jakie występują u tego, który przekazuje daną wiadomość. Kompetencji, czyli pewne umiejętności komunikacyjne kształtują relacje międzyludzkie.

Możemy wyróżnić dwa rodzaje komunikacji:

komunikację niewerbalną, czyli bezsłowną; wyrażana jest poprzez naszą mimikę twarzy, postawę i ruch ciała, gesty czy kontakt wzrokowy z naszym rozmówcą;

komunikację werbalną, czyli słowną, której głównym kanałem przekazu może być mowa lub pismo. Słowa możemy przekazywać przez mówienie, pisanie, gesty rąk, tj. fonogesty oraz poprzez kontakt bezpośredni a także za pomocą urządzeń technicznych m.in. poprzez telefon, radio, telewizja czy Internet.

Komunikaty, czyli przekazywane przez nas informacje pełnią różne funkcje. Najistotniejsze jest to, że uzupełniają one słowa, wzmacniają je, mogą tym słowom również zaprzeczać. Informują nas o uczuciach, cechach charakteru i postawach człowieka. Komunikacja następuje, gdy nadawca i odbiorca posługują się znanym obydwu stronom kodem przekazu a o jej efektywności decyduje zrozumienie treści (komunikatu) przez odbiorcę zgodnie z intencjami nadawcy. Komunikacja jest również jednym z głównych procesów poznawczych, umożliwia człowiekowi powiększanie obszaru doświadczeń oraz co za tym idzie rozbudowywanie kolejnych struktur poznawania świata.

Etapy rozwoju kompetencji komunikacyjnych

zachowania spontaniczne, kiedy to dziecko reaguje na wewnętrzną stymulację lub elementy otoczenia; dorosły interpretuje jego zachowania, jako niosące wartość komunikacyjną: płacz, krzyk, mimika, zachowania gestykulacyjne

zachowania intencjonalne, kiedy to dziecko bawi się zabawką (lub dorosłym jak zabawką), próbuje wywołać zamierzony efekt; dorosły odczytuje właściwie intencje dziecka, gdyż są one wystarczająco czytelne, np.: dzieci kierują ręką, ciałem dorosłego aby otrzymać dany  przedmiot

komunikacja intencjonalna, dziecko świadomie kieruje zachowaniem dorosłego; kieruje do niego czytelne (choć niejęzykowe) komunikaty, inicjuje komunikację i często podtrzymuje ją, np.: dziecko potrafi upomnieć się o kontynuowanie zabawy poprzez spojrzenie, umowny gest, czy wskazuje pożądany przedmiot


komunikacja symboliczna, dziecko używa słów, gestów lub znaków graficznych w komunikacji skierowanej do dorosłego. Odpowiada na pytania dorosłego (rozumie je), ma świadomość że słowo, obraz, gest mają znaczenie komunikatu i wykorzystuje je świadomie

 

W związku z tym nasuwa się pytanie, czy definicja komunikacji ma takie samo znaczenie co definicją mowy? Oczywiście nie, w naszym rozumieniu umiejętności komunikacyjne pojawiają się jako pierwsze, dając tym samym podłoże do rozwijania mowy werbalnej, czyli słownej. Dziecko za pomocą słów komunikuje- czyli wyraża swoje potrzeby. Wyobraźmy sobie sytuację, w której dziecko chce bawić się swoją ulubioną zabawką, jednak ona leży wysoko na regale. Prawdopodobnie w pierwszej kolejności dziecko będzie próbowało samodzielnie sięgnąć pożądany przedmiot. W drugiej kolejności będzie poszukiwało swojego rodzica, któremu za pomocą gestu (komunikatu niewerbalnego) lub/i za pomocą mowy (komunikatu werbalnego) powie, że chce zabawkę.

Zatem czy mowa to to samo co komunikacja?

Mowa jest dźwiękową formą porozumiewania się ludzi za pomocą języka, czyli społecznie wypracowanego systemu znaków i reguł posługiwania się nimi, które występujących w danej społeczności. Rozwój mowy jest procesem długotrwałym. Rozpoczyna się od dnia urodzenia i kształtuje się do ok. 7 roku życia, kiedy to dziecko powinno mieć opanowane zarówno podstawowe kompetencje komunikacyjne (m. in. umiejętność czekania, proszenia o przerwę/ odpoczynek kiedy jest zmęczone, czy proszenie o pomoc) jak i powinno mieć opanowaną technikę mówienia a także powinno realizować prawidłową wymowę wszystkich głosek. Nie będziemy tutaj analizować poszczególnych etapów rozwoju mowy, ponieważ temat jest dość obszerny i nie będziemy szerzej go omawiać tym artykule. 

W naszej codziennej pracy terapeutycznej, dość często spotykamy się z problemami komunikacyjnymi naszych podopiecznych. Często nasze dzieci- niezależnie od swojego wieku, aby osiągnąć atrakcyjny dla nich przedmiotu wykorzystują zachowania spontaniczne, takie jak płacz i krzyk. Niektóre dzieci zatrzymują się na etapie prowadzenia ręki drugiej osoby i mają trudność w samodzielnym wskazaniu pożądanych przedmiotów. Dzieci z diagnozą autyzmu nie wykorzystują, często nie potrafią lub mają zbyt niską motywację wewnętrzną, aby w sposób naturalny wykorzystać język- mowę do codziennej komunikacji z rodzicem.

Poniżej przedstawiamy inne problemy, które stanową dla naszych podopiecznych barierę w komunikowaniu się z otaczających ich światem

  • nie wykazują naprzemienności i wzajemności w dialogu z drugą osobą; partner komunikacyjny nie jest wystarczająco wzmacniający podczas rozmowy
  • trudność lub słaba motywacja do spontanicznego komunikowania się, problem związany z zadawaniem pytań i trudnością w spontanicznym komentowaniem danej sytuacji
  • brak możliwości i motywacji do tego żeby zastosować inny rodzaj komunikatów zrozumiałych dla otoczenia
  • trudność w przejawianiu inicjatywy w interakcjach społecznych
  • całkowity lub częściowy braku komunikacji niewerbalnej, trudność w odczytywaniu intencji emocji drugiej osoby
  • całościowe lub częściowe echolaliczne (bezpośrednie lub odroczone, wielokrotne powtarzanie  zwrotów słownych) mówienie poza kontekstem sytuacyjnym
  • wypowiedzi dzieci często, jednak nie zawsze są pozbawione czynnika emocjonalnego

 

Głównym celem komunikacji wspierającej i alternatywnej (ACC) u dzieci i dorosłych z autyzmem jest przede wszystkim zmniejszenie barier w komunikowaniu się z otoczeniem, redukcji zachowań niepożądanych i przede wszystkim dążenie do samodzielności w funkcjonowaniu w społeczeństwie. Stosując alternatywne i wpierające metody komunikacji, przede wszystkim wspieramy i dążymy do rozwoju mowy werbalnej!

 

W literaturze możemy znaleźć pewne argumenty, aby rozpocząć wprowadzanie symboli graficznych, by docelowo rozwinąć umiejętności komunikacyjne dzieci. Wymienione powody  to m.in.

  • analizator wzrokowy i pamięć wzrokowa są zazwyczaj silniejsze od innych funkcji
  •  dużą trudność osobom z autyzmem sprawia przetwarzanie bodźców słuchowych
  • obraz jest często bardziej zrozumiały niż słowo
  • poprzez zastosowanie fotografii, przedmiotów, osób, miejsc możemy łatwiej zobrazować dzieciom dany przedmiot, sytuację, czynność czy miejsce, które aktualnie go dotyczy

Istnieje wiele alternatywnych form, dzięki którym mamy możliwość rozwijać komunikację u dzieci i dorosłych. Proces uczenia możemy rozpocząć od stosowania m.in. obrazków PCS Picture Communication System, obrazków PIC- piktogramy Pictogram Ideogram Communication, rysunków, alfabetu literowego, sylabowego, literowo-sylabowy; napisów. Symbole rozwijają komunikację niejęzykową, wspomagają proces rozwoju komunikacji językowej, czyli mowy

 

Niebywałymi zaletami komunikacji wspierającej/ alternatywnej jest to, że..

  • zwiększają umiejętności porozumiewania, ale również poprawiają funkcjonowanie wszystkich obszarów
  • uczą intencji komunikowania się z drugą osobą
  • czynią świat przewidywalnym poprzez uprzedzenie akcji wizualną informacją, co gwarantuje poczucie bezpieczeństwa
  • dają możliwość komunikowania o swoich potrzebach, lękach, zdarzeniach
  • stanowią wizualizację celu, efektu, która podtrzymuje motywację do działania
  • pozwalają przejść płynnie przez całą czynność
  • zmniejszają liczbę zachowań agresywnych, autoagresywnych i niepożądanych
  • budują w dziecku poczucie sprawstwa i nabywania niezależności
  • zwiększają liczbę osób z którymi może komunikować się osoba z autyzmem
  • stanowią rusztowanie dla mowy i stymulują do komunikacji

 

Na zakończenie chciałybyśmy dodać, że należy bezwzględnie pamiętać, iż komunikacja jest pierwotną potrzebą każdego człowieka, jest niezbędnym elementem do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. W związku z tym, każde dziecko i osoba dorosła, która nie mówi na pewno ma potrzebę do komunikowania się i wyrażenia swoich potrzeb a zadaniem terapeutów i rodziców jest dbanie o to, by potrzeby komunikacyjne zostały zrealizowane. Każdego dnia powtarzamy i powtarzać się będziemy, że głównym celem prowadzonej przez nas terapii jest to, aby dziecko w przyszłości było samodzielne zarówno w sferze samoobsługi jak i komunikacji. Jest to możliwe tylko wyłącznie poprzez trud terapeutyczny włożony w pracę w oparciu o procedurę PECS i rozwijanie umiejętności językowych i społecznych w oparciu o diagnozę VB Mapp, dzięki której mamy możliwość stałego kontrolowania postępów terapeutycznych i wyznaczania wspólnych z rodzicem celów terapeutycznych.

 

 

Literatura

1. Autyzm i ACC. Alternatywne i wspomgające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem, red. nauk. B.B. Kaczmarek, A. Wojciechowska, Kraków 2015

2. Picture Exchange Communication System. Podręcznik, L. Frost, A. Bondy, Pyramid Educational Consultants of Poland, 2013

3. Słownik pedagogiki specjalnej, M. Kupisiewicz, Warszawa 2013